فرهنگ امروز/ محمدجواد نصراصفهانی

با گذشت یک سال از ظهور ویروس کرونا در ووهان چین، در حال حاضر و با درنوردیدن تمامی مرزهای آبی و خاکی کره زمین توسط این ویروس عالمگیر، اثرات منفی آن بر بخش‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و روانی- بهداشتی تمامی کشورهای جهان به نمایش گذاشته شده است. همه‌گیری این ویروس به‌رغم تمام مشکلاتی که برای انسان‌ها به‌ همراه آورد، تبدیل به محکی برای سنجش ساختار درونی کشورها اعم از جامعه مدنی و حکومت، در مواجهه با این ویروس شد. بنابراین بررسی ابعاد مختلف این پدیده برای مواجهه صحیح با بحران‌های مشابه و حتی پیچیده‌تر و شدیدتر از بحران فعلی در آینده، ضروری است. ضرورت این بررسی هنگامی‌ واضح‌تر می‌شود که به مقایسه ویروس کرونا جدید (کووید ۱۹) با ویروس‌های قبلی این سلسله از کرونا ویروس‌ها یعنی سارس (در سال ۲۰۰۲ میلادی) و مِرس (در سال ۲۰۱۲ میلادی) از نقطه‌نظر همه‌گیری، وسعت و میزان ابتلا به آن پرداخته ‌شود. به همین منظور، در این مقاله و به‌رغم اینکه آمار ارایه‌شده توسط هر کشوری به عوامل زیاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بستگی داشته و در کشورهایی که از نظر سیاسی بسته و همه مسائل کنترل می‌شوند همچون چین و کره شمالی، نمی‌توان به این آمارها خیلی اعتماد کرد، سعی شده با بررسی آماریِ تعداد مبتلایان، فوت‌شدگان و بهبودیافتگان در ۱۵ کشور نخست، ۱۵ کشور آخر و کشور ایران، براساس رده‌بندی کشورها از نظر شاخص توسعه انسانی به تاثیر کیفیت توسعه انسانی در این کشورها در مواجهه با ویروس کرونا پرداخت.
بررسی آماری کشورهای درگیر با ویروس کرونا
براساس آمار رسمی سازمان جهانی بهداشت، تا تاریخ ۲۰ دی‌ماه ۱۳۹۹، تمامی کشورهای جهان در بحران ویروس کرونا درگیر شده‌اند.‌ تا این تاریخ، از جمعیت ۷۸۳۶۰۰۰۰۰۰ نفری جهان، تعداد ۸۷۷۴۵۳۴۹ نفر، معادل ۱۲/۱ درصد جمعیت جهان، به ویروس کرونا مبتلا شده‌اند. از این تعداد، ۱۸۹۳۴۹۰ نفر، معادل ۰۲/۰ درصد جمعیت جهان و ۱۶/۲ درصد جمعیت مبتلایان به ویروس کرونا، فوت شده و ۶۳۲۱۳۹۱۲ نفر، معادل ۸۱/۰ درصد جمعیت جهان و ۰۴/۷۲ درصد مبتلایان به ویروس کرونا بهبود یافته‌اند. در جدول ۱ رده‌بندی کشورها براساس رتبه شاخص توسعه انسانی آنها آمده است. در ستون شماره (۱): رتبه جهانی کشور از نظر جمعیت، ستون شماره (۲): رتبه جهانی کشور از نظر تعداد مبتلایان به ویروس کرونا نسبت به تعداد جهانی آن، ستون شماره (۳): رتبه جهانی کشور از نظر تعداد بهبودی مبتلایان به ویروس کرونا نسبت به تعداد جهانی مبتلایان و ستون شماره (۴): رتبه جهانی کشور از نظر تعداد مرگ مبتلایان به ویروس کرونا نسبت به تعداد جهانی مرگ مبتلایان آمده است. رتبه‌های تکراری شاخص توسعه انسانی به ‌دلیل امتیاز یکسان دو یا سه کشور ظاهر شده است. همان‌گونه که مشاهده می‌شود شاخص توسعه انسانی تنها برای ۱۸۹ کشور ولی آمار ویروس کرونا در بین تمامی ۲۲۰ کشور جهان درگیر مورد بررسی قرار گرفته است. بنابراین ستون‌هایی که با شماره ۱ تا ۴ در جدول ۱ آمده‌اند می‌تواند بین ۱ تا ۲۲۰ باشد.
بررسی آماری ۱۵ کشور نخست از نظر شاخص توسعه انسانی
در بین ۱۵ کشور نخست از نظر رتبه‌بندی شاخص توسعه انسانی یعنی از نروژ تا نیوزیلند، بیشترین ابتلا به ویروس کرونا به ترتیب مربوط به انگلستان، آلمان و هلند و کمترین ابتلا به ویروس کرونا به ترتیب مربوط به نیوزیلند، ایسلند و هنگ‌کنگ است. در بین این کشورها بیشترین بهبودی به ترتیب مربوط به آلمان، انگلستان و سوییس و کمترین بهبودی به ترتیب مربوط به نیوزیلند، ایسلند و هنگ‌کنگ است. لازم به ذکر است آمار میزان بهبودی در مورد کشورهای سوئد و هلند مشخص نیست. در بین این کشورها بیشترین مرگ به ترتیب مربوط به انگلستان، آلمان و هلند و کمترین مرگ به ترتیب مربوط به هنگ‌کنگ، نیوزیلند و ایسلند است. براساس این آمار کشور آلمان که آزمایش‌های غربالگری زیادی را در مورد جمعیت کشور انجام دادند، در مقایسه با کشور انگلستان که فقط افراد بدحال مشکوک به کرونا آزمایش شده‌اند، مرگ‌ومیر کمتری داشته‌ است. به منظور بررسی دقیق‌تر این آمار، میزان بهبودی و مرگ هر کشور به نسبت مبتلایان همان کشور مورد بررسی قرار گرفت و نتایج حاصل در جدول ۲ لیست شدند. در ستون شماره (۱): رتبه جهانی کشور از نظر تعداد بهبودی مبتلایان به ویروس کرونا نسبت به تعداد مبتلایان همان کشور و در ستون شماره (۲): رتبه جهانی کشور از نظر تعداد مرگ مبتلایان به ویروس کرونا نسبت به تعداد مبتلایان همان کشور آورده شده است. براساس این آمار، در بین ۱۵ کشور نخست از نقطه‌نظر شاخص توسعه انسانی بیشترین بهبودی به ترتیب مربوط به سنگاپور، ایسلند و نیوزیلند و کمترین بهبودی به ترتیب مربوط به بلژیک، ایرلند و انگلستان است. در بین این کشورها بیشترین مرگ به ترتیب مربوط به استرالیا، بلژیک و انگلستان و کمترین مرگ به ترتیب مربوط به سنگاپور، ایسلند و دانمارک است.
بررسی آماری ۱۵ کشور آخر از نظر شاخص توسعه انسانی
در بین ۱۵ کشور آخر از نظر رتبه‌بندی شاخص توسعه انسانی یعنی از نیجر تا جمهوری خلق کنگو، بیشترین ابتلا به ویروس کرونا به ترتیب مربوط به بروندی، اریتره و لیبریا و کمترین ابتلا به ویروس کرونا به ترتیب مربوط به موزامبیک، جمهوری خلق کنگو و گینه است. در بین این کشورها بیشترین بهبودی به ترتیب مربوط به موزامبیک، جمهوری خلق کنگو و گینه و کمترین بهبودی به ترتیب مربوط اریتره، بروندی و یمن است. در بین این کشورها بیشترین مرگ به ترتیب مربوط به لیبریا، موزامبیک و بورکینافاسو و کمترین مرگ به ترتیب مربوط به بروندی، سیرالئون و یمن است. در این بخش نیز به منظور بررسی دقیق‌تر این آمار، میزان بهبودی و مرگ هر کشور به نسبت مبتلایان همان کشور مورد بررسی قرار گرفت و نتایج حاصل در جدول ۲ لیست شدند. براساس این آمار، در بین ۱۵ کشور آخر از نقطه‌نظر شاخص توسعه انسانی بیشترین بهبودی به ترتیب مربوط به آفریقای مرکزی، گینه بیسائو و گینه و کمترین بهبودی به ترتیب مربوط به اریتره، نیجر و یمن است. در بین این کشورها بیشترین مرگ به ترتیب مربوط به یمن، لیبریا و چاد و کمترین مرگ به ترتیب مربوط به اریتره، بروندی و گینه است.
جمع‌بندی
در بین تمامی کشورهای جهان بالاترین میزان مرگ نسبت به مبتلایان هر کشور به ترتیب متعلق به یمن، صحرای غربی و مکزیک که به ترتیب از هر ۱۰۰۰ نفر مبتلا، ۲۹۰، ۱۰۰ و ۸۸ نفر می‌میرند. این آمار در بین ۱۵ کشور آخر از نقطه‌نظر شاخص توسعه انسانی مربوط به یمن، لیبریا و چاد که به ترتیب از هر ۱۰۰۰ نفر مبتلا، ۲۹۰، ۴۷ و ۴۵ نفر می‌میرند. در بین ۱۵ کشور نخست از نقطه‌نظر شاخص توسعه انسانی این آمار مربوط به استرالیا، بلژیک و انگلستان است که به ترتیب از هر ۱۰۰۰ نفر ۳۲، ۳۰ و ۲۷ نفر می‌میرند. لازم به ذکر است میانگین جهانی ۲۲ نفر از هر ۱۰۰۰ نفر مبتلا است. در بین تمامی کشورهای جهان بالاترین میزان بهبودی نسبت به مبتلایان هر کشور به ترتیب متعلق به ماکائو، جزایر مارشال و ساموآ با ۱۰۰ درصد بهبودی است. این آمار در بین ۱۵ کشور آخر از نقطه‌نظر شاخص توسعه انسانی مربوط به آفریقای مرکزی، گینه بیسائو و گینه است که به ترتیب از هر ۱۰۰۰ نفر مبتلا، ۹۸۳، ۹۷۷ و ۹۵۳ نفر بهبودی خود را به دست می‌آورند. در بین ۱۵ کشور نخست از نقطه نظر شاخص توسعه انسانی این آمار مربوط به سنگاپور، ایسلند و نیوزیلند است که به ترتیب از هر ۱۰۰۰ نفر ۹۹۵، ۹۷۳ و ۹۶۰ نفر بهبودی خود را به دست می‌آورند. لازم به ذکر است میانگین جهانی ۷۲۰ نفر از هر ۱۰۰۰ نفر مبتلا است.افزون بر تفاوت‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورها در تهیه آمار، عواملی همچون تفاوت در سیستم‌های بهداشتی و درمانی کشورها همچون وجود دستگاه‌های تنفس مصنوعی (ونتیلاتور) برای حمایت از بیماران تنفسی و پیش از همه‌گیری کرونا، کیفیت کیت‌های آزمایشی و ثبت آنها، قانونمداری و مقرراتی بودن کشورها، عدم یک توافق بین‌المللی برای ثبت ابتلا، مرگ و بهبودی بر اثر کرونا و … همگی در تشکیک در صحت و سقم این رده‌بندی‌ها موثر است. آمارها نشان می‌دهد به رغم انتظار، قاره آفریقا، نسبت به قاره اروپا، امریکا و آسیا با شمار کمتر مرگ و میر ناشی از ویروس کرونا مواجه است. دلیل این امر را می‌توان در این موارد دانست: در حالی‌که بسیاری از کشورهای دنیا، از جمله کشورهای غربی پس از اطلاع از همه‌گیری ویروس کرونا، اقدامات موثری انجام ندادند، بیشتر دولت‌های کشورهای آفریقایی برای حفاظت از جان مردم خود، این موضوع را جدی گرفتند و به محض مشاهده اولین موارد ابتلا مرزهای خود را بسته، پروازها را لغو و قرنطینه مکان‌های آلوده را شروع کردند. در تمام کشورهای آفریقایی به محض اطلاع‌رسانی سازمان جهانی بهداشت در مورد بیماری ویروس کرونا و حتی پیش از گزارش اولین مورد ابتلا در قاره آفریقا، برنامه‌ای جامع در سطح قاره‌ای و منطقه‌ای برای مقابله با ویروس کرونا، تدوین کردند. افزون بر این، تراکم جمعیتی پایین کشورهای آفریقایی، تردد کمتر مردم این مناطق نسبت به سایر کشورها، ساختار سنی جوان کشورهای آفریقایی، نژاد مقاوم‌تر آنها نسبت به سایر دنیا از دیگر مواردی هستند که به کنترل بهتر شیوع ویروس کرونا در بین کشورهای آفریقایی کمک کرده است.
بررسی آماری کشور ایران
بر اساس آخرین رده‌بندی کشورها بر مبنای شاخص توسعه انسانی، کشور ایران با کسب امتیاز ۷۸۳/۰ و بهبود ۶/۰ درصدی آن نسبت به سال قبل، از رتبه ۷۱ در سال ۲۰۱۹ به رتبه۷۰ ارتقا یافته است. براساس آمار سازمان بهداشت جهانی در بحث همه‌گیری ویروس کرونا تا ۱۹ دی‌ماه ۱۳۹۹، ایران با داشتن ۰۸/۱ درصد جمعیت جهان، به عنوان ۱۸ اُمین کشور پر جمعیت جهان است. از این جمعیت، ۱۲۶۱۹۰۳ نفر، معادل ۴۴/۱ درصد از کل مبتلایان جهان، به عنوان ۱۵اُمین کشور جهان از نظر تعداد مبتلایان به ویروس کرونا شناخته شده است. این میزان بیش از میانگین جهانی، ۱۲/۱ درصد کل جمعیت جهان، است. در بین این تعداد مبتلا، متاسفانه ۵۵۸۳۰ نفر جان خود را از دست داده‌اند. این تعداد مرگ‌ومیر بر اثر ویروس کرونا معادل ۴۲/۴ درصد از کل مبتلایان کشور (رتبه ۱۴ جهانی) و معادل ۲۴/۱ درصد از مرگ و میرجهانی (رتبه ۱۷ جهانی) است. این میزان بیش از دو برابر میانگین جهانی، ۱۶/۲ درصد مرگ افراد مبتلا است. در این میان، ۱۰۴۰۵۲۱ نفر بهبودی خود را بازیافته‌اند. این میزان معادل ۴۶/۸۲ درصد از کل مبتلایان کشور (رتبه ۱۱۹ جهانی) و معادل ۶۵/۱ درصد از بهبودیافتگان جهانی (رتبه ۱۳ جهانی) است. این میزان بیش از میانگین جهانی، ۰۴/۷۲ درصد بهبودی افراد مبتلا است.
جمع‌بندی
به‌رغم بالاتر بودن میزان بهبودی مبتلایان به ویروس کرونا نسبت به میانگین جهانی، ولی بالاتر بودن میزان ابتلا و مرگ‌ومیر بر اثر ویروس کرونا نسبت به میانگین جهانی در کشور ایران، قابل توجه و بررسی است. هنگامی که کشور ما با بحران ویروس کرونا مواجه شد، رکود اقتصادی، تورم بالا، کاهش درآمد واقعی مردم و تحریم‌های بین‌المللی منجر به افزایش تعداد خانوارهای زیر خط فقر شده بود. در چنین شرایطی، جامعه از یک سو با کاهش سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و درمان و از سوی دیگر نبود منابع مالی کافی برای حمایت از شاغلان بخش‌های رسمی-غیررسمی و دولتی- خصوصی مواجه شد. طبیعتا در چنین شرایطی وضعیت زندگی برای فرودستان و گروه‌های آسیب‌پذیر دشوارتر شده و بیش از سایرین در معرض خطر ابتلا و مرگ بر اثر ویروس کرونا قرار داد. در کنار این تلخی‌ها، بحران ناشی از ویروس کرونا توانست با بهبود روابط بخش‌های مختلف جامعه، روحیه همدلی و همراهی را افزایش و همبستگی اجتماعی را تقویت کند. این تجربه را می‌توان به عنوان الگویی برای حل سایر مشکلات کشور از آلودگی هوا تا فساد شبکه بانکی انتخاب کرد.
دولت به عنوان متولی فرهنگ و بهداشت کشور، باید علاوه بر اینکه درصدد مبارزه و مهار بحران ویروس کرونا باشد، نگاهی جدی به شرایط کشور بعد از حل بحران کرونا داشته باشد و از همین امروز برای درمان روحی-روانی جامعه در ماه‌های آتی برنامه‌های لازم را تدوین و نحوه اجرای آنها را مشخص کند. در غیر این‌ صورت در آینده با بحران‌های جدید اجتماعی ناشی از آسیب‌های روحی-روانی افراد مواجه خواهیم شد.
سخن آخر
در دوران بحران ویروس کرونا، کشورها با تغییر اولویت‌ها تلاش کردند این ویروس را از کشور خویش بیرون کنند و سلامتی شهروندان‌شان را برقرار سازند. پذیرفتند که تا زمان کشف واکسن و داروی موثر، زدن ماسک و حفظ فاصله‌گذاری اجتماعی، حتی اگر معضلاتی برای اقتصاد کشورشان داشته باشد، بهترین و کارآمدترین روش برای مهار و کنترل ویروس کروناست. شیوع ویروس کرونا توانست با افزایش خرد جمعی انسان‌ها و بهبود همبستگی بین آنها، همه انسان‌ها را صرف‌نظر از زبان، نژاد و ملیت همانند اعضای یک پیکر در کنار یکدیگر قرار دهد. با وجود این قضاوت در ابعاد مختلف این دوران را بهتر است به آینده موکول کرد. بحث توسعه انسانی نیز طبیعتا از این قاعده مستثنا نبوده و به‌رغم تایید بر کیفیت سیاستگذاری و راهبردهای چند بعدی توسعه انسانی بهتر است تا زمان ارایه گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۱، که بر مبنای آمارهای سال ۲۰۲۰ تهیه می‌شود، صبر کرد.